5. หตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[35] ปญฺจเม อาฬวิยนฺติ อาฬวิรฏฺเฐฯ โคมคฺเคติ คุนฺนํ คมนมคฺเคฯ ปณฺณสนฺถเรติ สยํ ปติตปณฺณสนฺถเรฯ อถาติ เอวํ คุนฺนํ คมนมคฺคํ อุชุํ มหาปถํ นิสฺสาย สิํสปาวเน สยํ ปติตปณฺณานิ สงฺกฑฺฒิตฺวา กตสนฺถเร สุคตมหาจีวรํ ปตฺถริตฺวา ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺเน ตถาคเตฯ หตฺถโก อาฬวโกติ หตฺถโต หตฺถํ คตตฺตา เอวํลทฺธนาโม อาฬวโก ราชปุตฺโตฯ เอตทโวจาติ เอตํ ‘‘กจฺจิ, ภนฺเต , ภควา’’ติอาทิวจนํ อโวจฯ กสฺมา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตํ ฐานํ คนฺตฺวา นิสินฺโน, กสฺมา ราชกุมาโร ตตฺถ คโตติ? สมฺมาสมฺพุทฺโธ ตาว อฏฺฐุปฺปตฺติกาย ธมฺมเทสนาย สมุฏฺฐานํ ทิสฺวา ตตฺถ นิสินฺโน, ราชกุมาโรปิ ปาโตว อุฏฺฐาย ปญฺจหิ อุปาสกสเตหิ ปริวุโต พุทฺธุปฏฺฐานํ คจฺฉนฺโต มหามคฺคา โอกฺกมฺม โคปถํ คเหตฺวา ‘‘พุทฺธานํ ปูชนตฺถาย มิสฺสกมาลํ โอจินิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺโต สตฺถารํ ทิสฺวา อุปสงฺกมิตฺวา วนฺทิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ, เอวํ โส ตตฺถ คโตติฯ สุขมสยิตฺถาติ สุขํ สยิตฺถฯ

อนฺตรฏฺฐโกติ มาฆผคฺคุณานํ อนฺตเร อฏฺฐทิวสปริมาโณ กาโลฯ มาฆสฺส หิ อวสาเน จตฺตาโร ทิวสา, ผคฺคุณสฺส อาทิมฺหิ จตฺตาโรติ อยํ ‘‘อนฺตรฏฺฐโก’’ติ วุจฺจติฯ หิมปาตสมโยติ หิมสฺส ปตนสมโยฯ ขราติ ผรุสา กกฺขฬา วาฯ โคกณฺฏกหตาติ นววุฏฺเฐ เทเว คาวีนํ อกฺกนฺตกฺกนฺตฏฺฐาเน ขุรนฺตเรหิ กทฺทโม อุคฺคนฺตฺวา ติฏฺฐติ, โส วาตาตเปน สุกฺโข กกจทนฺตสทิโส โหติ ทุกฺขสมฺผสฺโสฯ ตํ สนฺธายาห – ‘‘โคกณฺฏกหตา ภูมี’’ติฯ คุนฺนํ ขุรนฺตเรหิ ฉินฺนาติปิ อตฺโถฯ เวรมฺโภ วาโต วายตีติ จตูหิ ทิสาหิ วายนฺโต วาโต วายติฯ เอกาย ทิสาย วา ทฺวีหิ วา ทิสาหิ ตีหิ วา ทิสาหิ วายนฺโต วาโต เวรมฺโภติ น วุจฺจติฯ

เตน หิ ราชกุมาราติ อิทํ สตฺถา ‘‘อยํ ราชกุมาโร โลกสฺมิํ เนว สุขวาสิโน, น ทุกฺขวาสิโน ชานาติ, ชานาเปสฺสามิ น’’นฺติ อุปริ เทสนํ วฑฺเฒนฺโต อาหฯ ตตฺถ ยถา เต ขเมยฺยาติ ยถา ตุยฺหํ รุจฺเจยฺยฯ อิธสฺสาติ อิมสฺมิํ โลเก อสฺสฯ โคนกตฺถโตติ จตุรงฺคุลาธิกโลเมน กาฬโกชเวน อตฺถโตฯ ปฏิกตฺถโตติ อุณฺณามเยน เสตตฺถรเณน อตฺถโตฯ ปฏลิกตฺถโตติ ฆนปุปฺเผน อุณฺณามยอตฺถรเณน อตฺถโตฯ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรโณติ กทลิมิคจมฺมมเยน อุตฺตมปจฺจตฺถรเณน อตฺถโตฯ ตํ กิร ปจฺจตฺถรณํ เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ อตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กโรนฺติฯ สอุตฺตรจฺฉโทติ สห อุตฺตรจฺฉเทน, อุปริ พทฺเธน รตฺตวิตาเนน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ อุภโตโลหิตกูปธาโนติ สีสูปธานญฺจ ปาทูปธานญฺจาติ ปลฺลงฺกสฺส อุภโต ฐปิตโลหิตกูปธาโนฯ ปชาปติโยติ ภริยาโยฯ

มนาเปน ปจฺจุปฏฺฐิตา อสฺสูติ มนาเปน อุปฏฺฐานวิธาเนน ปจฺจุปฏฺฐิตา ภเวยฺยุํฯ

กายิกาติ ปญฺจทฺวารกายํ โขภยมานาฯ เจตสิกาติ มโนทฺวารํ โขภยมานาฯ โส ราโค ตถาคตสฺส ปหีโนติ ตถารูโป ราโค ตถาคตสฺส ปหีโนติ อตฺโถฯ โย ปน ตสฺส ราโค, น โส ตถาคตสฺส ปหีโน นามฯ โทสโมเหสุปิ เอเสว นโยฯ

พฺราหฺมโณติ พาหิตปาโป ขีณาสวพฺราหฺมโณฯ ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต ฯ น ลิมฺปติ กาเมสูติ วตฺถุกาเมสุ จ กิเลสกาเมสุ จ ตณฺหาทิฏฺฐิเลเปหิ น ลิมฺปติฯ สีติภูโตติ อพฺภนฺตเร ตาปนกิเลสานํ อภาเวน สีติภูโตฯ นิรูปธีติ กิเลสูปธีนํ อภาเวน นิรูปธิฯ สพฺพา อาสตฺติโย เฉตฺวาติ อาสตฺติโย วุจฺจนฺติ ตณฺหาโย, ตา สพฺพาปิ รูปาทีสุ อารมฺมเณสุ อาสตฺตวิสตฺตา อาสตฺติโย ฉินฺทิตฺวาฯ วิเนยฺย หทเย ทรนฺติ หทยนิสฺสิตํ ทรถํ วินยิตฺวา วูปสเมตฺวาฯ สนฺติํ ปปฺปุยฺย เจตโสติ จิตฺตสฺส กิเลสนิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาฯ กรณวจนํ วา เอตํ ‘‘สพฺพเจตโส สมนฺนาหริตฺวา’’ติอาทีสุ วิย, เจตสา นิพฺพานํ ปาปุณิตฺวาติ อตฺโถฯ

6. เทวทูตสุตฺตวณฺณนา

[36] ฉฏฺเฐ เทวทูตานีติ เทวทูตาฯ อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – เทโวติ มจฺจุ, ตสฺส ทูตาติ เทวทูตาฯ ชิณฺณพฺยาธิมตา หิ สํเวคชนนฏฺเฐน ‘‘อิทานิ เต มจฺจุสมีปํ คนฺตพฺพ’’นฺติ โจเทนฺติ วิย, ตสฺมา เทวทูตาติ วุจฺจนฺติฯ เทวา วิย ทูตาติปิ เทวทูตาฯ ยถา หิ อลงฺกตปฏิยตฺตาย เทวตาย อากาเส ฐตฺวา ‘‘ตฺวํ อสุกทิวเส มริสฺสสี’’ติ วุตฺเต ตสฺสา วจนํ สทฺธาตพฺพํ โหติ; เอวเมวํ ชิณฺณพฺยาธิมตาปิ ทิสฺสมานา ‘‘ตฺวมฺปิ เอวํธมฺโม’’ติ โจเทนฺติ วิย, เตสญฺจ ตํ วจนํ อนญฺญถาภาวิตาย เทวตาย พฺยากรณสทิสเมว โหตีติ เทวา วิย ทูตาติ เทวทูตาฯ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ สพฺพโพธิสตฺตา หิ ชิณฺณพฺยาธิมตปพฺพชิเต ทิสฺวาว สํเวคํ อาปชฺชิตฺวา นิกฺขมฺม ปพฺพชิํสุฯ เอวํ วิสุทฺธิเทวานํ ทูตาติปิ เทวทูตาฯ อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาเสน ‘‘เทวทูตานี’’ติ วุตฺตํฯ